Trassig på vegner av det mjuke

Å gå i takt er langt ifrå stilen til Syéd, førsteamanuensis ved Institutt for språk, litteratur, matematikk og tolking ved Høgskulen på Vestlandet. Dette har uroa henne litt: Handlar det om å vere forfengeleg, denne sterke uvilja hennar mot å gå i tog på kvinnedagen? Burde ho eigentleg ha gjort det, sjølv om ho ikkje likar det?

– Eg burde kanskje ha tenkt at saka er viktigare enn det at eg føler meg teit med ein plakat over hovudet! ler ho.

- Men eg trur det dreier seg om meir enn berre det, for eg har jo til dømes gått i tog for Palestina mange gonger. Eg synst det har vore ei litt for sterk einsretting i kvinnerørsla, og konsensus er noko eg er oppteken av å pirke i, stille spørsmål ved. Ein dystopi er eit samfunn der alle gjer det same, tenkjer det same, lever dei same liva – og slikt fryktar eg meir enn alt anna.

Vitsen i å skrive noko

Syéd tok til i jobben sin ved HVL for halvanna år sidan, så den er framleis ganske ny for henne. Sjølv om ho er 56 år gammal, er dette første gongen i livet ho har hatt fast jobb. Dei siste mange åra har ho livnært seg som frilansar: skrive sakprosabøker, omsett bøker frå engelsk (seinast ein roman av Jean Rhys), halde skrivekurs, leia samtaler, vore med i Brageprisjuryen og i sakprosautvalet til Kulturrådet, berre for å nemne noko. Syéd har teke allslags jobbar som har hatt noko med litteratur å gjere.

I fjor ga ho ut boka Du kan ikke lage en potet, ei samling med tekstar ho har skrive gjennom åra – alt frå kommentarar om abort, tigging, metoo og andre samfunnsaktuelle tema, til nærlesingar av romanar. Mest det siste. I boka kritiserer ho mellom anna lesingane til andre litteraturkritikarar. Ho har fått ein god del pepar for det.

– Du verkar misunningsverdig lite redd for å bli upopulær?

– Sjølvsagt er det iblant ubehageleg å bli kritisert og angrepet for det eg meiner. Men eg likar det betre og betre – det å ha ei stemme i offentlegheita. Og ofte kan eg faktisk bli letta når det kjem sinte tilbakemeldingar. Då får eg bekrefta at det var ein vits i å ytre meg. Viss eg berre skreiv noko alle var samde i, ville det jo ikkje betydd noko. Målet mitt er å skape rørsle, endring.

Kvinnehatet i kulturen

 Å skape rørsle oppnådde ho til dei gradar i fjor med «Undergrumset i kulturen», eit essay om det Syéd såg på som eit kvinnehat i og rundt romanen Genanse og verdighet av Dag Solstad. Teksten førte til fleire avisoppslag og mykje forarging, men òg anerkjennande nikk. Spiren til den oppstod då ho las romanen på nytt for å førebu undervisning for bachelorstudentane sine og blei fylt med spørsmål: Var boka god? Var den viktig? Og korleis skulle ein som lesar forstå den akterutsigla lektoren som er hovudpersonen, hans reaksjonære kvinnesyn?

Romanen rommar ei av dei mest berømte scenene i norsk litteratur: den der lektoren Elias Røkla i eit raserianfall øydelegg paraplyen sin midt i skulegarden ved å klaske den gjentekne gongar mot ei fontene, samstundes som han roper skjellsord mot ein tilfeldig forbipasserande, lubben kvinneleg elev, kallar henne flesketryne. Hovudpersonen demonstrerer eit sterkt kvinnehat, ei forakt for det «konturløse, ukontrollerte som så ofte settes i motsetning til det maskulines orden og system,» skriv Syéd.

Ho les kvinnehat inn i heile måten historia er forma på - særleg i det nedlatande synet på kona til lektoren, Eva Linde, som blir skildra som vakker, stille, doven og bortskjemd -  inntil ho på eit tidspunkt ikkje lenger er så vakker, sidan ho «eser ut» og bestemmer seg for å få ei utdanning. Denne transformasjonen hennar frå ein passiv, vakker ting til ein handlingskraftig person i verda (svært ubehageleg for Røkla) utløyser krisa med paraplyen i skulegarden, meiner Syéd. Ikkje at elevane er likegyldige til Ibsen, slik overflatetydinga seier.

Men aller mest urovekkande var jubelen blant kritikarane, synst ho – at ingen av dei stilte spørsmål ved kvinneforakta ho så tydeleg såg i romanen. Korleis kunne dette presenterast som noko av det beste og viktigaste i norsk kultur i dag? undra ho, og konkluderte med at det spegla ein understraum av kvinneforakt i sjølve kulturen.

Rive ned og løfte opp

Korleis vi fortel kvinners historie, betyr noko, meiner Syéd. Gjennom skrivinga si peiker ho igjen og igjen på dei mange måtane kvinner, både dei fiktive og dei lys levande, har blitt nedvurderte eller oversett i litteraturhistoria.

Til dømes Bergens-forfattaren Torborg Nedreaas: Kvifor har Agnar Mykle blitt ein del av den litterære kanon (bøkene som blir hugsa og undervist om i ettertida) mens Nedreaas ikkje har blitt det? spør ho i eit av essaya i Du kan ikke lage en potet. Det ser ho ingen grunn til, ut ifrå kvaliteten på dei to forfattarskapa frå om lag same tidsepoke, og dette har ho gjort noko med. Slik har Syéd på sitt eige vis forandra norsk litteraturhistorie.

– Eg er utruleg stolt av det! Tre bøker av Nedreaas som var så godt som gløymde, er no i sal igjen i bokhandlane, Av måneskinn gror det ingenting skal bli teater, og for tida er det heftige bodrundar i utlandet for å publisere den romanen på tysk, engelsk, svensk, dansk, nederlandsk og italiensk, mellom anna, fortel Syéd.

Det heile starta med ein kamp for å få fleire statuar av kvinner på sokkel i Bergen, deriblant Torborg Nedreaas. Som ei vidareføring av det, starta og leia Syéd Nedreaas-selskapet, på bakgrunn av at ho sjølv hadde skrive om og framheva hennar forfattarskap. I dag har selskapet meir enn 700 medlemmar som ivrar for å diskutere og gjere bøkene hennar kjende.

Ein moderne klassikar

Naturens mysterium, yrande vekstar om våren, kattungar, fuglar, uregjerleg orgelmusikk, duld kvinneleg begjær og forbode kjærleikslengt: Alt dette skin Nedreaas eit lys over i romanen sin Av måneskin gror det ingenting frå 1947.

Men trass feiringa av alt frodig og naturleg, er det er også ei svært trist bok – historia om ei ung kvinne frå arbeidarklassa som i årevis er ulykkeleg forelska i ein adjunkt. Dei er i lag, til og frå, men han vil ikkje gifte seg med henne - ho er for lågt på den sosiale rangstigen for han. Dette lite gjensidige kjærleiksforholdet fører til at kvinna gjennomfører fleire ulovlege og livsfarlege abortar fordi ho ikkje er i ein sosial eller økonomisk posisjon til å kunne ta vare på eit barn. Særleg ikkje eit barn som er annleis, uønskt av samfunnet – fødd utanfor ekteskapet som det ville vore.

Dei fleste kritikarar legg først og fremst merke til det dystre i historia, men Syéd har vore oppteken av å framheve livskrafta til denne unge, namnlause kvinna: det sterke ønsket hennar om å bere fram liv og gleda hennar over alt levande, stort og smått, som ho ser rundt seg og speglar seg i.

Torborg Nedreaas. Foto: Aschehougs bildearkiv

Eit oppgjer med nyttetenkinga

Hovudpersonen i romanen til Nedreaas har eit auge for det mjuke i tilværet: kjærleiken, kunsten, venskapet og verdigheita til utsette vesen, slik som småbarn, dyr og fattigfolk. På same tid gryr ein sterk rettferdssans i henne -  ei forståing av samfunnsstrukturane som undertrykker både henne sjølv og andre som lever marginaliserte, lågt verdsette liv. Ho gjennomskodar dynamikken som tvingar henne til å utføre vald mot sin eigen kropp.

Sjølv har Syéd også skrive bok – i lag med Kjersti Sandvik – om abort etter strikkepinnanes tid. Ho synst Nedreaas framleis har mykje å lære oss. Mens ei manglande ekteskapsvelsigning frå ei prestehand kunne føre til abort før i tida, kan eit gen eller ein tvilling for mykje gjere utslaget i dag. Det som er annleis er framleis utsett.

– Nedreaas var ikkje religiøs, så vidt eg veit. Ho var kommunist, men likevel seier ho at det finst noko som er heilagt på ein eller annan måte. Livet er noko som må beskyttast, og då kan ikkje nyttetenkinga få råde, seier Syéd.

Det vi ikkje snakkar høgt om

Snart vil forslaget til ei ny abortlov mest truleg bli vedteke i Noreg. Då blir retten til sjølvbestemt abort sannsynlegvis utvida frå 12 til 18 veker – det vil seie at kvinner kan ta avgjerda sjølve inntil veke 18 utan å søke om løyve frå ei nemnd. Syéd støttar retten til abort, og har for sin del ingen bastante meiningar om dei tekniske sidene ved lova: talet veker eller spørsmålet om nemnder. Ho og Sandvik har i si abortbok ikkje villa gi svar på desse spørsmåla, men heller hatt mål om å nyansere det dei opplever som svart kvitt-tenking innan abortsaka. Dei har villa framheve gråtonane – sider ved saka som dei meiner har fått for lite merksemd.

– Eg synst at nokre av dei leiande stemmene på venstresida, som eg også høyrer heime i, har nekta å erkjenne at press finst. Kvinner som er svangre med eit barn som passar dårleg inn fordi ho er ung og uetablert, eller har dårleg råd, eller kanskje har det kommande barnet eit handikapp – dei kvinnene kan oppleve press frå partnar, foreldre og helsevesen til å utføre abort, seier Syéd.

– I tillegg ser eg også eit vagt og meir generelt press som ligg i samfunnet. Eit press om einsretting, nytte og produktivitet. Dette synst eg vi må snakke høgt om, men framleis verkar det å vere tabu.

Kjærleiken for dei trassige

 Det finst noko stridig i stemma til Syéd, slik eg les henne i Du kan ikke lage en potet. Ho likar dessutan aller best dei trassige, skriv ho sjølv i innleiinga: slike som Olav Duun (som ho skreiv doktorgrad om) og Nedreaas. Og sjølv om ho helst ikkje vil bli sett med ein plakat over hovudet på gata, kan det ofte kjennest som at ho ber ein plakat over hovudet inni tekstane sine.

Mellom anna protesterer ho heftig mot Toril Moi – korleis professoren les og tolkar Av måneskinn gror det ingenting. Og då er ho slett ikkje redd for å refse den internasjonalt anerkjende litteraturvitaren, som ho skuldar for å sitje fast i eit sekulært verdssyn og forteie feiringa av livet som er så sentral for den romanen. Den passar ikkje inn i Mois klassiske syttitalsfeminisme, meiner Syéd, der abort er eit udelt gode og kvinner skal vere sterke, frigjorde og sjølvstendige -  og i alle fall ikkje gå rundt og lengte etter mann og baby.

– Kvifor betyr litteraturen så mykje for deg?

– Litteraturen er annleis enn mange andre fag, sidan så mykje der er uklart og symbolsk, utan to strekar under svaret. Det er ikkje som å pugge sju-gangaren. Du må bruke meir intuitive sider av deg sjølv i møte med den, og det er noko eg stadig øver meg på. For å forstå den, må eg vere i kontakt med noko djupare, leikent og irrasjonelt i meg, seier ho.

– Kvar gong eg møter ein tekst, står eg på berr bakke.

Det gåtefulle i henne sjølv

 Grethe Fatima Syéd har eit mellomnamn og etternamn som skil seg ut. Det kjem av at far hennar var indisk. Han møtte mora i Newcastle då ho var au pair der og følgde sidan med til Noreg. Men ho har aldri gjennom sin bergenske oppvekst kjent seg framandkulturell, for faren var oppteken av å bli heilt norsk og snakka lite om bakgrunnen sin frå ein by mellom New Dehli og Agra. Likevel hugsar ho korleis han lagde ein svært god curry – den stod og putra på låg varme i lang tid før den var klar. Indiske restaurantar har sidan aldri kunna måle seg med hans kulinariske bragder.

– Far min var snill, stille, lite sjølvhevdande. I tillegg snakka han såpass dårleg norsk at det å tolke blei ei kvardagsleg sak for meg, hugsar ho.

Syéd trur at denne sida av oppveksten hennar kan ha vore med på å leie henne inn i litteraturen.

– Eg ante at det fanst ei eller anna gåte knytt til familiebakgrunnen min, og det same gåtefulle fann eg i bøkene. Difor følte eg meg så heime i dei.